อิทานิ ปวตฺติวิปากานํ นานากฺขณิกกมฺมปจฺจยลาภิตาย อาหจฺจภาสิตตํ ทสฺเสตุํ ‘‘วุตฺตญฺจา’’ติอาทิมาหฯ วิปากทานํ ปฏิสนฺธิวิปากธมฺมตาติ มญฺญมาโน ‘‘ยทิ ภาวนา’’ติอาทิมาหฯ อิตโร วิปากทานาภาเวปิ สิทฺโธ วิปากธมฺมภาโว ตาทิสานํ อญฺเญสมฺปิ ลพฺภมานตฺตาติ อาห ‘‘อภิญฺญาจิตฺตาทีน’’นฺติฯ อาทิ-สทฺเทน อตฺตโน กาลมติกฺกนฺตํ ทิฏฺฐธมฺมเวทนียํ อุปปชฺชเวทนียญฺจ สงฺคณฺหาติฯ วุตฺตํ สิยาติ อิทํ สหายปจฺจยลาภโต ปุถุชฺชนสนฺตานวุตฺติโน อุทฺธจฺจสหคตสฺส วิปากุปฺปาทนํ, ตทภาวา เสกฺขสนฺตติยํ ตสฺส วิปากานุปฺปาทนญฺจ ยุตฺตํ สิยาติ วุตฺตํฯ เตเนวาห ‘‘อิทํ ปน ฐานํ สุฏฺฐุ วิจาเรตพฺพ’’นฺติอาทิฯ ตถา จ วกฺขติ ‘‘ปุถุชฺชเนสุ อุปฺปชฺชมานานํ สกภณฺเฑ ฉนฺทราคาทีนํ อุทฺธจฺจสหคตจิตฺตุปฺปาทสฺส จ สํโยชนตฺตยตเทกฏฺฐกิเลสานํ อนุปจฺฉินฺนตาย อปริกฺขีณสหายานํ วิปากุปฺปาทนํ น สกฺกา ปฏิกฺขิปิตุนฺติ อุทฺธจฺจสหคตธมฺมานํ วิปาโก วิภงฺเค วุตฺโต’’ติฯ ตสฺส ตาทิสสฺเสว สติ สหาเย วิปากุปฺปาทนวจนํ, อสติ วิปากานุปฺปาทนวจนํ วิรุชฺฌตีติ จ ปวตฺติวิปากทายิกํ วา อุทฺธจฺจสหคตสฺส มนสิ กตฺวา ‘‘วุตฺตํ สิยา’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘ปวตฺติวิปากญฺหิ สนฺธาย ‘เตสํ วิปาเก ญาณ’นฺติ ปฏิสมฺภิทาวิภงฺเค (วิภ. 725-726) วุตฺต’’นฺติ เอเก วณฺณยนฺติฯ เอวํ อุทฺธจฺจเจตนาปิ น โหติ, สาปิ วิญฺญาณปจฺจยภาเว อปเนตพฺพาติ อิทมฺปิ ปฏิสนฺธิวิญฺญาณเมว สนฺธาย วุตฺตนฺติฯ

อกุสลปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อพฺยากตปทํ

อเหตุกกุสลวิปากวณฺณนา

[431] กามาวจร…เป.… อาทิ วุตฺตนฺติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน ‘‘อุปจิตตฺตา’’ติ ปทํ สงฺคยฺหติ ‘‘อสาธารณกมฺมปจฺจยวเสนา’’ติ วุตฺตตฺตาฯ ‘‘อุปจิตตฺตาติ ลทฺธาเสวนตฺตา’’ติ เกจิ วทนฺติ , ตํ ปฐมชวนสฺส น ยุชฺชติ อนาเสวนตฺตาฯ ตถา จ สติ ตสฺส วิปากทานเมว น สิยาติ ตโต อญฺญถา อตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยถา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ วิปากาภิมุขนฺติ วิปากทานาภิมุขํ กโตกาสํฯ กโตกาสตา จ อนาทิมฺหิ สํสาเร อเนเกสํ กมฺมานํ กตานํ อตฺถิตาย ปรสฺส ปฏิพาหเนน โหตีติ ‘‘อญฺญสฺส วิปากํ ปฏิพาหิตฺวา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ วฑฺฒิตตา จ สกมฺมสฺส พลทานสมตฺถตาวเสน อตฺตโน การเณหิ อภิสงฺขตตาฯ อสาธารเณน นามํ อุทฺธฏํ ‘‘เภรีสทฺโท ยวงฺกุโร’’ติ ยถาฯ วิญฺญาณานนฺติ จกฺขุวิญฺญาณาทีนํฯ วิเสสปจฺจยตฺตาติ อธิกปจฺจยตฺตาฯ

จกฺขุสนฺนิสฺสิตญฺจ ตํ รูปวิชานนญฺจาติ เอเตน สมานาธิกรณตํ สมาสสฺส ทสฺเสนฺโต ตตฺถ จ ‘‘จกฺขุสนฺนิสฺสิต’’นฺติอาทิปททฺวยสฺส นีลุปฺปลสทฺทาทีนํ วิย อญฺญมญฺญวิเสสนวิเสสิตพฺพภาวมาหฯ อญฺญวิญฺญาณนฺติ รูปารมฺมณํ มโนวิญฺญาณํฯ รูปํเยวารมฺมณนฺติ ปน อตฺเถ ทิพฺพจกฺขุวิญฺญาณํ ทฏฺฐพฺพํ ตํสทิสานํ ตทุปจารํ กตฺวา ยถา ‘‘สา เอว ติตฺติรี ตานิ เอว โอสธานี’’ติฯ ฌานปจฺจยตฺตาภาเว น ฌานงฺคตา นตฺถีติ ปญฺจวิญฺญาเณสุ อุเปกฺขาทีนํ อุปจริตฌานงฺคตํ สาเธติฯ น หิ ฌานงฺคานํ ฌานปจฺจยตํ วตฺวา เตสํ ฌานปจฺจยภาโว ปฏิกฺขิตฺโตติฯ ยทิ เอวํ ปญฺจวิญฺญาเณสุ อุเปกฺขาทโย ฌานราสิฏฺฐาเน น วตฺตพฺพา สิยุนฺติ อาห ‘‘ฌานปจฺจยตฺตาภาเว’’ติอาทิฯ อุเปกฺขาทิภาวโตติ อุเปกฺขาสุขทุกฺเขกคฺคตาภาวโตฯ อญฺญฏฺฐานาภาวโตติ จิตฺตฏฺฐิติํ เอว สนฺธาย วุตฺตํฯ

[436] อกุสลํ ภวงฺคนิสฺสนฺเทน ‘‘ปณฺฑร’’นฺติ วุจฺจติ, ภวงฺเค อปณฺฑเร ตํมูลิกา กุโต อกุสลสฺส ปณฺฑรตาติ ‘‘อกุสลสฺส จา’’ติ วุตฺตํฯ ปณฺฑรตาย การณํ วตฺตพฺพํ, ยทิ อญฺญการณา ปณฺฑรตา, สภาโววายนฺติ จิตฺตสฺส อกิเลสสภาวตาย วุตฺตํ, น เจตฺถ ผสฺสาทีนมฺปิ ปณฺฑรตาปตฺติฯ ยโต ธมฺมานํ สภาวกิจฺจวิเสสญฺญุนา ภควตา วิญฺญาณํเยว ตถา นิทฺทิฏฺฐนฺติฯ

[439] อนติกฺกมเนน ภาวนายฯ ปสาทฆฏฺฏนํ วิสยสฺส โยคฺยเทเส อวฏฺฐานนฺติ ‘‘ปสาทํ ฆฏฺเฏตฺวา อาปาถํ คนฺตฺวา’’ติ วุตฺตํฯ มหาภูเตสุ ปฏิหญฺญตีติ เอตฺถ น สยํ กิญฺจิ ปฏิหญฺญติ, นาปิ เกนจิ ปฏิหญฺญียติ อโผฏฺฐพฺพสภาวตฺตาฯ วิสยวิสยีภูตํ ปน อภิมุขภาวปฺปตฺติยา วิญฺญาณุปฺปตฺติยา เหตุตาย วิสิฏฺฐภาวปฺปตฺตํ ปฏิหตปฏิฆาตกภาเวน โวหรียติ , ตสฺมา เตสุ สปฺปฏิฆโวหาโรฯ ‘‘อุปาทารูปํ ฆฏฺเฏตีติ เอวมาทิ จ อุปจารวเสเนว เวทิตพฺพํฯ